Beynimiz verimli olmak, hızlı ve etkili kararlar alabilmek üzere evrimleşmiştir. Her ne kadar mükemmel olarak adlandırılsa da kişilerin düşünce, davranış ve inançlarında objektif verileri görmezden gelen ve yanlış sonuçlara yol açan zihinsel kestirme yollara sahiptir. İlgili zihinsel kestirme yollar Nobel Ekonomi ödülü sahibi psikolog Daniel Kahneman ve çalışma arkadaşı Amos Tversky tarafından bilişsel önyargı (veya yanlılık) olarak adlandırılmaktadır. Onlara göre insanlar özellikle riskli, belirsiz ve karmaşık durumlarda her zaman için akılcı davranmaz, mantıklı tercihler yapmaz ve kararlarında bilişsel hata ve yanlılıklar bulunur. Evrimsel süreçlerden kaynaklandığı düşünülen bilişsel yanlılıklar aynı zamanda kişinin içerisinde bulunduğu çevre veya kültür, aldığı eğitim, deneyimler gibi birçok faktörden etkilenebilmektedir.
Bilişsel yanlılıklara geçmeden önce çok kısa biçimde Kahneman tarafından ortaya atılan ve Hızlı ve Yavaş Düşünme (Thinking, Fast and Slow) adlı kitabında detaylıca anlattığı Sistem 1 ve 2’den bahsetmek istiyorum. Kahneman’a göre insan zihni iki şekilde çalışmaktadır: Otomatik, hızlı ve duygusal tepkilere dayanan Sistem 1 (Sezgisel düşünme de denilebilir) ve daha yavaş, analitik, bilinçli ve çaba gerektiren düşünme süreçlerinden oluşan Sistem 2 (Analitik düşünme de denilebilir). Birçok insan bilgisinin olmadığı, riskli, belirsiz ve karmaşık durumlarda (Örneğin finans alanı) Sistem 1 çerçevesinde davranışlar göstermektedir.
Yatırımda sezgi değil, rasyonalite aramak
Karar alma süreçlerimizin, neyi neden yaptığımızın ve hangi bilişsel hata ve yanlılıklara başvurduğumuzun farkında olabilirsek kontrolü görece elimize alırız. Biraz sonra bahsedeceğimiz bilişsel yanlılıklar özellikle davranışsal ekonomi alanında sıklıkla çalışılmaktadır. Bunları okurken sizin hangi yanlılıklara sahip olduğunuzu fark etmeye çalışmanız oldukça önemlidir çünkü sahip olduğumuz bilişsel yanlılıkların farkında olmak bundan sonraki davranışsal kararlarınızı, düşünme ve muhakeme etme becerinizi şekillendirmenize yardımcı olacak. Eğer alışkanlık haline getirebilirseniz sezgisel kararlar almak yerine görece daha rasyonel kararlar almaya başlayabileceksiniz.
Tabii ki insanın tamamen rasyonel olması gibi bir durumdan bahsedemeyiz. Bunu ifade etmek gerçekçi de olmayacaktır. Fakat davranışlarımızın kökenini, piyasalara dair manipülasyonlara neden yakalandığımızı, diğerlerinden ve düşüncelerinden neden etkilendiğimizi olabildiğince fark etmek bizi daha avantajlı bir konuma getirecektir. Ne de olsa tek başımıza olduğumuz ve diğer insanların parasını almaya çalıştığımız (sizin sattığınız yerde başkasının alması gerekiyor) finans alanı böyle bir rasyonalite ister.
Ön hazırlama etkisi
Bir uyarıcıya maruz kaldıktan sonra kişilerin bilinçsiz bir şekilde onunla ilişkili şeyleri daha kolay tanıyabilmesine, yakalayabilmesine veya hatırlayabilmesine yol açar. Örneğin kripto para borsalarında (Binance, OKX, Bybit gibi) “Popüler olan coinler”, “Trend coinler”, “En çok kazandıranlar” gibi kategoriler kişilerin davranışsal kararlarını etkileyerek onlara yönelmelerini sağlamaktadır. Kişi yeni bir coin araştırırken orada gördüğü coin’ler aklına gelmekte ve onlarla benzer kategoride bulunanlara eğilimli olmaktadır.
Yine benzer şekilde üç borsa ismi örnek vererek aslında bu konuda bilgisi olmayan kullanıcıların bu borsalara yönelmesi, bilgisi olanlara kıyasla daha yüksektir çünkü kişi kendisine “Hangi kripto borsasını tercih etmeliyim?” diye sorduğunda muhtemelen aklına kaynağını bilmese dahi bunlardan birisi gelecektir. Kripto fenomenleri ile ilgili seride de bahsettiğim üzere biz istemesek dahi davranışsal bir karar alırken başkalarının söylemlerinden ve davranışlarından etkilenmekteyiz. Direkt davranış değişikliğine gitmesek dahi bilişsel hassasiyetimiz etkilenmekte ve o kararı alıp almamak konusunda ikileme düşmekteyiz.
Belirginlik yanlılığı
“BITCOIN 100.000 DOLARI GEÇTİ!”, “YENİ DOGE”, “EN İYİ YAPAY ZEKA PROJELERİNİ DAHİ YERİNDEN EDECEK”, “100x YAPACAK O COİN” gibi daha dikkat çeken başlıklar ve içeriklere sahip metinler kişilerin akıllarında daha çok kalmakta. Birçok kripto fenomeninin de kullandığı bu taktikle kişiler içeriğini dahi bilmediği “projelere yatırım” yapmakta ve sonrasında dolandırılmaktalar. Özellikle dikkat sürelerinin çok kısa olduğu, uzun metinler dahi okunamadığı günümüzde kişiler bir projeyi detaylı bir şekilde araştırıp okumak, kendisini finansal anlamda eğitmek ve yatırım kararlarını yönlendirmek yerine takip ettiği kişilerin yukarıdaki gibi başlıklarla sunduğu “projeleri” tercih etmektedir. Çünkü hem tüketimi daha kolay hem de herhangi bir emek vermeye gerek kalmadan “100x” vadedilmekte.
İyimserlik yanlılığı
İyimserlik yanlılığı, kişinin karar ve davranışlarının çoğunlukla olumlu sonuçlanacağına ve olumsuz şeylerin onun başına gelmeyeceğine inanması eğilimidir. Neredeyse herkes içten içe kendi yaptığı yatırımların oldukça iyi olduğuna, kendisinin diğerlerinden daha çok kazanacağına ve piyasayı iyi koklayabildiğine inanır. Bu da aslında iyimserlik yanlılığı ve “Düşünüyorum, öyleyse doğru olmalı” inancından kaynaklanmaktadır.
Kişisel bir yorum olarak manuel stop atmayı düşündüğüm birçok işlemde o anlarda aklımdan sürekli “Ya buradan dönerse?” düşüncesi geçiyordu. Bu fikrimi pekiştiren deneyimlerim olduğu gibi beni terste bırakıp para kaybetmeme yol açan deneyimlerim de oldu. Bu gibi durumlarda iyimserlik yanlılığına kapıldığımı çok sonradan fark ettim. O anlarda beyin kendi kendini var olan zararın telafi edilip çok büyük kârlar alabileceğine inandırıyor olmalı. Aksi takdirde zarara gireceğinizi bildiğiniz bir işleme neden giresiniz ki? Bu gibi durumlarda daima daha iyi sonuçların sizi beklediğine dair bir yanılgıya sahip olmak özellikle kaldıraçlı işlemlerde sizleri çok büyük zararlara uğratabilir. Yapılması gereken, objektif bir şekilde davranıp teknik ve temel analizle elimizi güçlendirmek ve kendi fikrimizi çürütebilecek argümanları incelemek, planımızı çok daha önceden kurgulamaktır. Eğer belirli bir stratejiniz olursa (örneğin işlemi durduracağınız ve kâr alacağınız noktaları önceden girmek gibi) ve plana sadık kalmaya özen gösterirseniz kümülatif bir şekilde kazanmaya devam etmeniz daha olası.