Serimizin dördüncü kısmında dayanak noktası (çapalama), temsil edicilik ve ulaşılabilirlik kestirme yollarından bahsedeceğiz.
Dayanak noktası (çapalama) kestirme yolu
Bir sayı, değer ya da durumun referans noktası olarak kullanılıp kişilerin sonraki tahmin ve değerlendirmelerinde kararlarını etkilemesine denmektedir. Örneğin bir ürünün fiyatı 1000 TL olarak sunulduğunda ve 500 TL’ye düştüğünde size oldukça cazip gelirken, aynı ürün farklı bir markette direkt 500 TL olarak sunulduğunda pahalı bulunulabilmektedir. Bir soru ile dahi önden verilen bir çıpa ile (referans) kişilerin tahminlerini yanıltmak oldukça mümkündür.
Kripto piyasalar açısından değerlendirildiğinde analistler tarafından yapılan fiyat tahminleri kişiler için çapalama etkisine yol açmaktadır. Örneğin bir analist tarafından X coin’inin 1 dolar seviyesinden 10 dolar seviyelerini görebileceği söylendiğinde kişilerin işlem alma ve sürdürme motivasyonları etkilenmektedir. Burada iki farklı senaryodan bahsedebiliriz:
- Kişiler analistin tahmininin gerçekleşeceğini düşünüp 10 dolar seviyesini bekleyebilir fakat fiyat 7-8 dolar civarlarından döndüğünde hiçbir kâr elde edemeden zarar edebilirler.
- Kişiler analiste güvenerek fiyat 10 dolar seviyesine geldiğinde ellerindeki ürünün tamamını satabilir ve fiyat çok daha fazla yükseldiğinde ise üzülebilir, daha riskli davranışlara girişebilir (daha üst fiyatlardan tekrar almak gibi).
Görülebildiği üzere başkalarının verdikleri değerler bizlere referans noktası olabilmekte, yatırım kararlarımızı ve bilişsel hassasiyetimizi etkileyebilmektedir. Üstelik rastgele bir şekilde verilen sayılar dahi kararlarımızı ve beklentilerimizi etkilemektedir. Bu etkinin özellikle alandaki uzman kişiler (ya da öyle olduğu söylenen kişiler) tarafından verildiğinde daha güçlü olduğu görülmüştür (Halo etkisi olarak da bilinmektedir). Dolayısıyla tüm bunlardan hareketle bir yatırımcı olmak istiyorsak fiyat tahminlerimizi kendi başımıza kurgulamamız, kademeli alım veya satım gibi stratejileri alışkanlık edinmemiz gerekmektedir.
Temsil edicilik kestirme yolu
İnsanların yaptıkları tahmin ve değerlendirmelerde bir kişinin, nesnenin veya olayın belirli özelliklerinin daha önceki benzer örneklere ne kadar yakın olduğunu temel almalarına denmektedir. Kişiler ilgili kişi, nesne veya olayların kafalarındaki imajlarla uyuşma oranına (temsil edicilik) bakarlar.
Kripto piyasalar açısından değerlendirildiğinde her yeni çıkan proje bir önceki boğadaki projeler gibi 50-100-1000x verme vaadi ile gelmektedir. Kişilerin kafasındaki temsillerden hareketle “PEPE” için “Yeni DOGE” denmesi temsil edicilik kestirme yoluna denk düşmektedir. Kişiler her iki “projeyi” de “meme figürü” olmaları açısından ele almakta ve yeni gelen bir yatırımcı “kedili-köpekli coinler çok yürüyor” diyerek bu senenin metasına yönelmektedir.
Yine benzer şekilde bu seferki döngüde yapay zekâ metasının revaçta olduğunu görmekteyiz. Kişiler yapay zekâ projelerinin çok yükseldiğini görerek önceki örneklerden hareketle yeni RENDER veya FET’i aramaktadır.
Solana kumarhanesi olarak da geçen Solana ağındaki “meme” projelerinde her gün gündeme bağlı olarak yeni coin’ler çıkmaktadır. Örneğin son dönemde meşhur olan PNUT isimli coin çok fazla yükselerek yatırımcılarını (eğer ellerinde tutabildilerse) milyonlara ulaştırmıştır. “Yatırımcılar” şimdi de yeni “PNUT”ı aramakta, yeni hikayelere tutunmaya çalışmaktadır.
Özellikle kripto piyasalarında bu gibi hikayelerin sayısı oldukça fazladır. Bunun için yalnızca coin’lere bakmaya gerek yok, “kedili-köpekli” bir coin alıp 100x yaptığını söyleyen birisi de bizde onun gibi olabileceğimiz hissiyatını yaratır çünkü daha düne kadar bizimle aynı konumda olan birisinden bahsetmekteyiz…
Ulaşılabilirlik kestirme yolu
Yakın zamanda yaşadığımız, akla daha kolay gelen, hafızamızda yer edinmiş dikkat çekici olay, durum veya vakaların diğerlerinden daha yaygın ve önemli olduğunu düşünmemize yol açan bilişsel yanlılıktır. Kararlarımızı etkileme potansiyeli oldukça yüksektir. Aşırı açgözlülük dönemlerinde olumlu örneklerin, aşırı korku dönemlerinde ise olumsuz örneklerin daha çok akla gelmesi bu konuya en iyi örnek olabilir (Bitcoin Korku ve Açgözlülük Endeksi’ne bakılabilir). Kişilerin aşırı korku dönemlerinde eli “Al” tuşuna gitmezken, aşırı açgözlülük dönemlerinde kolay bir şekilde “Al” tuşuna gitmektedir. “Sat” tuşuna gidemediği için yüksek maliyetlerle içeride kalması da başka bir örnektir.
Son dönemlere bakarak da benzer örnekleri görmek mümkün. 2024 mart ayından bu yana kripto borsalarda birçok coin yüzde 50- yüzde 60 hatta yüzde 70’lere varan oranlarda düşmesine rağmen son dönemlerde birkaç coin’in 3x-5x yapması kişilere önceki süreci unutturarak “Ya benim aldığım da yarın artarsa?” şeklinde düşünmesine yol açıyor. Bu da benzer şekilde kişilerin önceki hikayeleri ve batma senaryolarını yok sayarak daha fazla riskli eyleme girişmelerine yol açıyor.
Bilişsel yanlılıklarla ilgili bu yazı serimizden çıkaracağımız ders aslında sandığımız kadar rasyonel varlıklar olmadığımız, çevremizde bizi etkileyen çok fazla unsurun olduğu ve bunlara dikkat etmemiz gerektiğini anlamaktır. Evrimsel süreçte hayatta kalabilmek için zamanla birçok beceri kazanıp birçoğunu da kaybettik fakat halen daha halihazırda işimize yaramasa bile sürdürdüğümüz geçmişten kalan yanlılıklar/eğilimler mevcut. Şu anda işimize yaramayan ve hatta gündelik hayattaki duygu, düşünce ve davranışlarımızı etkileyen bu psikolojik yanlılıkları tanıyıp onları değiştirmeye çalışmak, en azından farkında olarak ilerlemek daha doğru kararlar almamızı, manipülasyonlardan ve piyasadaki oynaklıklardan korunmamızı, rakiplerimizin önüne geçmemizi sağlayacaktır. Nasıl düşünüp nasıl karar verdiğimizi anlayabilmek/anlamaya çalışmak bizi trade ve yatırım hayatında ön plana çıkaracaktır.